چهارشنبه‌سوری یکی از جشن‌های قدیمی ایرانی است که در آن مردم علاوه بر روشن کردن آتش و شادی، خوراکی‌های خاصی نیز تهیه و مصرف می‌کنند. برخی از مهم‌ترین غذاها، شیرینی‌ها و خوردنی‌های مخصوص چهارشنبه‌سوری عبارتند از:
غذاهای مخصوص چهارشنبه سوری
آش و غذاهای چهارشنبه سوری
- آش رشته، یکی از محبوب‌ترین غذاهای این شب که معمولاً به همراه کشک، نعنا داغ و پیاز داغ
- آش بلغور، در برخی مناطق ایران، این آش مقوی با ترکیب بلغور، حبوبات و سبزیجات
- آش ابودردا، نوعی آش سنتی در کاسه های طرح سنتی سرو می شود.
- لوبیاپلو، غذایی خوشمزه و سنتی که با لوبیا، گوشت چرخ‌کرده یا تکه‌ای و برنج
- سبزی پلو با ماهی، برخی افراد این غذا را شب چهارشنبه‌سوری یا شب عید نوروز
شیرینی‌ها و تنقلات چهارشنبه سوری
- آجیل چهارشنبه‌سوری، ترکیبی از پسته، بادام، فندق، گردو، نخودچی، کشمش و انجیر خشک که اصولا آجیل به‌عنوان نمادی از برکت و شادی یاد می شود.
- پشمک ، شیرینی محبوبی که در کنار سایر خوراکی‌ها در این شب استفاده می‌شود.
- حلوای هویج یا زعفرانی ، برخی خانواده‌ها حلوا درست کرده و به نیت شادی و رفع بلا پخش می‌کنند.
- شیرینی نخودچی، یکی از شیرینی‌های سنتی ایرانی که در مراسم چهارشنبه‌سوری پرطرفدار است.
- سوهان گزی یا سوهان عسلی، از شیرینی‌های محبوب که در برخی مناطق ایران مصرف می‌شود.
- گندم برشته (گندمک)، تنقلاتی سالم و خوشمزه که در کنار آجیل مصرف می‌شود.
- نقل و نبات، بجای شکلات از نقل و نبات، برای افزایش شیرینی کام و استقبال از سال جدید خورده می‌شود.
میوه‌ها و تنقلات چهارشنبه سوری
آیین شب چهارشنبه سوری
فارسی زبانان جهان در شب آخرین سه‌شنبه سال، تا اولین ساعات آخرین چهارشنبه سال، جشنی آئینی برگزار می‌کنند که به آن «چهارشنبه سوری، اَلو پَرَک یا جشن سوری» می‌گویند. این جشن به نوعی گذر از سال پیش و استقبال از سال جدید است.
این جشن بزرگ توسط فارسی زبانان، ملت‌هایی که زمانی جزو قلمرو ایران بودند یا همسایگانی که مشترکات فرهنگی با ایران دارند، مثل تاجیکستان، افغانستان، کردستان عراق، جمهوری آذربایجان، پاکستان و ترکیه برگزار می‌شود.
ارتباط چهارشنبه سوری با آئین فروردیگان
فروردیگان، نام یکی از آیین‌های مهم زرتشتیان است که در ده روز آخر سال برگزار می‌شود. امروزه زرتشتیان ایران، این جشن را نه به نام فروردیگان، بلکه به نام «پنجه» یا «گاهنبار پنجه» می‌شناسند و پنج روز اول را «پنجه کوچک » و پنج روز دوم «پنجه بزرگ» یا «پنجه وَه» می‌نامند. این آیین، همان گاهنبار ششم یا گاهنبار هَمَسپَتمَدِم است که نامش در کهن ترین متن زرتشتی یعنی اوستا آمده است. براساس باور زرتشتیان، در این گاهنبار، فروهرها و روان درگذشتگان بر زمین برمی‌گردند. بعضی پژوهش‌گران معتقدند، افروختن آتش در پشت بام‌ها برای هدایت روان مردگان به خانه است. مشابه چنین آئینی در مکزیک و برخی از کشورهای آمریکای جنوبی به عنوان روز مردگان (Día de los Muertos) برگزار می‌شود.
اما کارهایی مانند پریدن از روی آتش که طبق آیین زرتشت، توهین به آتش محسوب می‌شوند، باید در دوران پس از اسلامی ایجاد شده‌باشند. همچنین انتخاب روز چهارشنبه برای این مناسبت، احتمالاً ناشی از سرایت اعتقاد نحس پنداری روز چهارشنبه از اعراب فاتح به فرهنگ بومیان فلات ایران است.
اشاره به چهارشنبه سوری در متون کهن
قدیمی‌ترین متنی که به چهارشنبه سوری اشاره دارد، مربوط به قرن چهارم حجری قمری و تاریخ بخارا می‌شود. بخشی از متن که مستقیما به این جشن باستانی و قدمت آن اشاره دارد را در اینجا آورده‌ایم.
« چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست. اندر ماه شوال سال سیصد و پنجاه، به جوی مولیان، فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هر چه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آنگاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون شبِ سوری چنان‌که عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند. پاره‌ای از آن بجست و سقف سرای درگرفت و دیگر باره جمله سرای بسوخت.»
راوی در این متن چهارشنبه سوری را “عادت قدیم” و رسمی کهن می‌داند. پس می‌توان نتیجه گرفت که ریشه این جشن با نامی مشابه چهارشنبه سوری مثل شب سوری به سده‌های قبل و حتی پیش از ورود اسلام به ایران می‌رسد.
افروختن آتش در شب چهارشنبه آخر سال، یکی از آئین‌های اصلی این جشن است. همانطور که بالا گفتیم، پرش از روی آتش با فرهنگ زرتشتیان و احترامی که آن‌ها برای آتش قائل هستند مغایرت دارد. اما امروزه روشن کردن آتش، بخش اصلی چهارشنبه سوری است. شعر (سرخی تو از من، زردی من از تو) که هنگام پرش از روی آتش خوانده می‌شود، یک دعا یا درخواست سلامتی است. در این شعر خواننده زردی خود که به معنی بیماری و بدحالی است را به آتش می‌دهد و سرخی آتش را از آن می‌گیرد. در فرهنگ کهن ایرانیان، سرخی گونه نشان سلامتی و شادی بود و هنوز هم همینطور است.
مراسمات جشن چهارشنبه آخر سال
به جز افروختن آتش، مراسمات دیگری نیز در چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شود. این مراسمات، در شهرها و روستاهای مختلف ایران متفاوت هستند. در ادامه به برخی از این مراسمات اشاره می‌کنیم.
فال گرفتن در شب چهارشنبه سوری
فال گرفتن، از قدیمی‌ترین رسوم مردم ایران است. به همین خاطر راه‌های مختلفی برای فال‌گیری وجود دارد. مردم در شب چهارشنبه سوری معمولا با فال گوش ایستادن، شال اندازی و فال حافظ، بخت سال آینده خود را تعبیر می‌کنند.
فال گوش ایستادن
در این روش، غالبا دختران جوان نیتی می‌کنند و پشت دیواری یا در خانه‌ای فال‌گوش می‌ایستند. دخترها از سخن رهگذران و تعبیر حرف آن‌ها جواب نیت خود را می‌گیرند. در برخی فرهنگ‌ها و جاافتاده است که نباید درشب چهارشنبه سوری حرف‌‍‌های ناخوش‌آیند زد چرا که مردم فال‌گوش ایستاده‌اند.
شال اندازی
این رسم تقریبا منقرض شده‌است. اما در گذشته که رواج بیشتری داشت، اینگونه انجام می‌شد. مردان جوان شال‌های حریر رنگارنگ را به هم گره می‌زدند تا یک رشته بلند به دست آید. سپس آن رشته را از راه پله، دیوار یا دودکش خانه پائین می‌انداختند. صاحب خانه که منتظر این شال است، یک خوراکی یا سکه را در گوشه این شال گرده می‌زد و به آرامی می‌کشید. صاحب شال آن را بالا می‌کشید و هدیه خود را برمی‌داشت. مردان بسته به چیزی که در شال قرار داشت، فال خود را تعبیر می‌کردند. به عنوان مثال؛ نان به نشانه نعمت و روزی، شیرینی به نشانه رسیدن به کام دل و انار به نشانه فرزندان زیاد بود.
فال شعر یا فال حافظ
حافظ شیرازی و غزل‌هایش همیشه راهی برای پی بردن به آینده بودند. گرچه نقش فال حافظ در شب پلدا پررنگ‌تر است، اما در شب چهارشنبه سوری نیز از اشعار خواجه شیراز فال می‌گیرند. یک راه دیگر هم برای فال گرفتن از اشعار فارسی هست که به آن فال کوزه (بولونی) می‌گویند. در این روش اعضای خانواده یک شی مخصوص به خود را در یک کوزه دهن گشاد می‌ریزند و روی چند تکه کاغذ شعرهای مختلفی می‌نویسند و داخل کوزه می‌اندازند. سپس کودکی دست در کوزه می‌کند و یک شعر را همراه یکی از اشیا بیرون می‌آورد. اینطور فرد صاحب شی از روی شعر بخت سال آینده خود را تعبیر می‌کند.
کوزه شکنی
در بیشتر شهرهای ایران پس از پریدن از روی آتش، کوزه‌ها را می‌شکنند. احتمالاً ریشه این آیین، به خرافاتی قدیمی بر می‌گردد. این رسم در شهرهای مختلف با تفاوت‌های جزئی انجام می‌شود. در تهران یک یا چند سکه درون کوزه می‌گذارند و از بالای بام به پایین پرتاب می‌کنند تا بشکند. در شرق و جنوب‌شرق ایران، معمولاً به‌جای کوزه‌های نو، کوزه‌های مستعمل را می‌شکنند.
این سنت احتمالاً بر یک اصل بهداشتی نیز متکی بوده‌است. زیرا ایرانیان قدیم بر این باور بوده‌اند که ظروف سفالی را بیش از یکسال در خانه نباید نگاه داشت. چون ظروف سفالین لعاب ندارند و قابل شستشو نیستند. پس باید سر یک سال آن‌ها را باید شکست و دور انداخت.
قاشق زنی
در این رسم دختران و پسران جوان، چادری بر سر و روی خود می‌کشند تا شناخته نشوند و به در خانهٔ دوستان و همسایگان خود می‌روند. صاحب‌خانه در کاسه آنان آجیل چهارشنبه‌سوری، شیرینی، شکلات، نقل و پول می‌ریخت.
از سنت های کهن تا رسومات جدید
چهارشنبه سوری تا 50 – 60 سال پیش، شامل پرش از روی آتش، قاشق زنی، شال اندازی و… می‌شد. اما امروزه مواد محترقه و ابزار آتش بازی، جای سنت‌های دیرینه را گرفته‌اند. حرکت به سمت خشونت و فاصه از دورهمی‌های دوستانه، عدهٔ زیادی از هموطنان ما را دچار آسیب‌های جبران ناپذیر کرده‌است. هرساله تعداد زیادی از ایرانیان با استفاده از ترقه‌های خطرناک جان خود و نزدیکانشان را به خطر می‌اندازند.
از دست رفتن رسومات قدیمی و جایگزین شدن عادات خطرناک می‌تواند خانواده‌های زیادی را در شروع یک سال جدید و عید نوروز سوگوار کند. ما توصیه می‌کنیم برای سلامتی خود و خانواده‌ی عزیزتان، از مواد محترقه (ترقه) و مواد آتش‌زای دست‌ساز استفاده نکنید.
شاید امسال وقت برگشتن به رسوم کهن باشد، شما می‌توانید شال، اندازی، قاشق زنی و کوزه شکنی را به فرزندان خود بیاموزید و آن‌ها را از خطر دور نگه‌دارید. اگر دوست دارید بدانید. تاریخچه عید نوروز چیست؟ یا هفت سین از کجا آمده است؟ به دیگر مقالات ما سر بزنید.
