عدد هفت نزد ایرانیان باستان بسیار مقدس و پر اهمیت بود. هفت سین، هفت وادی در دین میترائیسم، هفت امشاسپند در دین زرتشتی، هفت روز هفته، هفت دریا، هفت آسمان و هفت خان رستم، چند نمونه از جایگاه عدد هفت در فرهنگ و تاریخ ایرانیان هستند.
تقدس این عدد در فرهنگ ایران به قدری بالاست که شاعران ایرانی از این عدد برای نشان دادن عظمت یک مکان، اتفاق و یا بالا بردن مرتبه یک شخص استفاده می‌کردند. به عنوان مثال مولانا در وصف حکیم عطار نیشابوری اینطور می‌گوید: هفت شهر عشق را عطار گشت – ما هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم
در ادامه درباره تاریخچه یکی از آداب و رسوم مهم ایرانی و فلسفه حضور آن خواهیم گفت.
تاریخچه هفت سین
قدیمی‌ترین سند در ادبیات فارسی که به هفت سین اشاره می‌کند، مربوط به دیوان “امیر بهالدین بَرَندَق خُجَندی” متولد قرن هشتم هجری و شاعر دربار تیمور لنگ می‌شود. او در یکی از اشعار خود درباره این سنت فارسی اینطور می‌گوید:
چون به میدان ادب رانی بُراق عیش را
هم ز عِین مردمی باید که چینی هفت سین
سبزه سیراب و سنبل، سوسن و سرو و سمن
ساغر می در میان و بزم و ساقی هفتمین
سفره امشاسپندان
نزدیک به سه هزار سال پیش، زرتشتیان، سفره‌ای با نمادهای امشاسپندان پهن می‌کردند. امشاسپندان یعنی نیکنامان جاوید، آنها فرزندان اهورامزدا و مخلوقات او هستند، همچنین تجلی قدرت و عظمت خدا به شمار می‌روند.
امشاسپندان شامل سه دختر (اسفند، خرداد و مرداد) و سه پسر (بهمن، شهریور و اردیبهشت) می‌شوند. این شش فرزند خدا هستند. هفتمین امشاسپند سروش، پیغام رسان و قضاوت کننده ارواح پس از مرگ است.
مردم آن زمان برای نوروز با پهن کردن یک سفره و قرار دادن نمادهایی از هر هفت امشاسپند و ابزار قدردانی خود نسبت به آنها برای تحویل سال آماده می‌شدند.
امشاسپندان؛ پاکان جاوید
- سپِنتَه مَینیو (سپند مینو) روح نیکوکار
- وَهومَنَه (بهمن) اندیشه نیک
- اَشَه (اردیبهشت) راستی
- خشَترَ ویریه (شهریور) شهریاری مطلوب
- اَرمَیتی (اسپندارمد – اسفند) اخلاص و پاکی
- هَروَتات (خرداد) کمال
- اَمِرتات (مرداد) بی‌مرگی
- سرَوشَه (سروش) فرمان‌برداری
در برخی از منابع، سپند مینو که به معنای “روح نیکوکار” است، با آفریننده و اهورا مزدا، یکی شمرده می‌شود. برای حفظ ساختار هفتگانه و سلسله مراتب امشاسپندان، سرَوشَه (سروش) وارد جمع امشاسپندان شده است.
این هفت جاوید مقدس، بر تخت‌های زرین در کنار اهورامزدا در خانه سرودها که همان بهشت برین است حضور دارند.
از سفره‌ای برای پرستش تا نمادی برای جشن
اما مثل هر سنت دیگری، هفت سین هم در طول سالیان دراز دچاد تغییرات زیادی شد. از سفره‌ای برای پرستش و شکرگذاری در زمان ساسانیان تبدیل به سفره ضیافتی شد. که بر پایه خوراکی‌های متنوع شیرین و نوشیدنی‌هایی از جمله شراب بود. با ورود اسلام و ممنوعیت شراب، ماهیت خوراکی سفره باقی ماند و محتویات آن به هفت سین تغییر کرد.
اقلام سفره هفت سین نماد چی هستند؟
هفت خوراکی که با حرف سین شروع می‌شوند. اختلاف نظر کمی درباره اجزای سفره هفت سین وجود دارد، اما این نکته قطعی‌ست که تمام اجزای این سفره، خوراکی هستند. پس سکه نمی‌تواند جز اقلام اصلی سفره هفت سین عید نوروز باشد.
سیب، سرکه، سمنو، سنجد، سیر، سماق و سبزه، یک نکته جالب در مورد سبزه وجود دارد. در گذشته قبل از بهار یک مشت از هر بذر را سبز می‌کردند و هرکدام که بهتر رشد کرد برای کاشت در سال آینده انتخاب می‌کردند.
حالا باید در مورد تمامی اقلام اصلی سفره هفت سین صحبت کنیم:
- سیب: سیب نماد سلامتی و سرزندگی است، در فرهنگ ایرانیان باستان سرخی گونه نماد سلامتی شناخته می‌شد و ما امروزه سیب سرخ را برای یادآوری گونه‌های سرخ و آرزو سلامتی برای اهالی منزل سر سفره می‌گذاریم.
- سرکه: سرکه در فرهنگ ایرانیان قدیم، برای رفع بلا، طلسم و چشم بد استفاده می‌شد، این ماده خوراکی در سفره هفت سین نماد محافظت از بدی‌هاست.
- سمنو: سمنو تنها ماده پخته شده در سفره هفت سین، نماد برکت و شکم سیر است. ایران قحطی‌های زیادی به خود دیده است و سمنو در آرزوی سفره‌ای پر از روزی در سال آینده سر سفره هفت‌سین قرار می‌گیرد.
- سنجد: درخت سنجد در دل بیابان با کمترین میزان آب رشد کرده و بار و بر زیادی می‌دهد. نیاکان ما سنجد را به نماد سخت کوشی و ثمره تلاش می‌گرفتند. بعضی از منابع به خواص سنجد و اهمیت این خواص برای حضور این میوه در هفت سین نیز اشاره می‌کنند.
- سیر: خواص دارویی سیر در گذشته هم مثل امروز شناخته شده بود. سیر در سفره هفت سین نماد دارو و خلاصی از هرگونه بیماری است.
- سماق: سماق برای اجداد ما، نمادی از شادی بود. رنگ قرمز این خوراکی با باورهای زرتشتان و احترام آنها برای آتش همخوانی داشت.
- سبزه: همان‌طور که گفتیم، سبزه برای پیش بینی بهترین محصول کشاورزی سال آینده و همینطور برای نشان دادن اتصال انسان با زمین و قدردانی مردم از نعمات خاک است.
دیگر اقلام سفره هفت‌سین
به جز این هفت خوراکی که بالا معرفی کردیم، اقلام مختلف دیگری هم در سفره قرار می‌گیرند. از تخم مرغ رنگی تا ماهی قرمز هرکدام برای خود فلسفه‌ای دارند. ایرانیان به همه‌چیز نگاهی نمادین داشتند. یک شاخه گل می‌توانست نمادی از عشق باشد یا نمادی از سوگواری.
فهم نماد‌ها بعد از صدها سال، کمی سخت می‌شود ولی با رجوع به متون قدیمی و مطالعه تاریخ اسطوره‌ای می‌توان پرده از اسرار تمامی اقلام و خوراکی‌های سفره هفت سین برداشت.
آیینه: آییه هم مثل آب نمادی از روشنی است. در بعضی از منابع، آیینه در سفره هفت‌سین را نمادی برای نگرش به درون می‌دانند.
شمعدان: شمع به عنوان آتشی کوچک، در سفره هفت‌سین حاضر می‌شود. زرتشتیان احترام ویژگی به آتش می‌گذارند و در بعضی فرهنگ‌ها به تعداد فرزندان خانواده در سفره شمع قرار می‌دهند.
کتاب دینی: قرآن، اوستا و دیگر کتوب دینی برای آن سر سفره قرار می‌گیرند تا اهل خانه زیر سایه برکت آنها سال را نو کنند.
تخم مرغ رنگی: شاید این یکی کمترین شباهت را به فرهنگ ما داشته باشد، اما در گذشته از تخم مرغ به عنوان نمادی از نژاد و نسل استفاده می‌شد. امروزه تخم مرغ رنگی زینت بخش سفره است و با امید ادامه داشتن نسل خانواده استفاده می‌شود.
ماهی قرمز: شاید شما هم از منابع مختلف شنیده باشید که ماهی قرمز کمتر از صد سال پیش، از شرق آسیا وارد ایران شده و جایی در سفره هفت سین ندارد. اما با بررسی آثار به جا مانده از پادشاهان هخامنشی و ساسانی به نشانه‌هایی از حضور ماهی قرمز در سنگ نگاره‌ها و سکه‌ها بر می‌خوریم. این آثار باستانی، بر حضور ماهی قرمز در سفره هفت سین، از هزاران سال پیش تا به امروز دلات دارد. ماهی در فرهنگ عامه نمادی از روزی و غذاست.
سکه: سکه بعضا به تنهایی و یا در ظرفی از برنج در سفره هفت سین حاضر می‌شود. سکه نماد ثروت و حضورش در ظرف برنج آرزوی برکت بخشی به مال و ثروت اهل خانه است.
سنبل: این گل زیبا هم زمان با شروع بهار شکوفه می‌دهد. علت حضور آن در سفره هفت‌سین زیبایی و سین اول اسمش است.
آب و نارنج در هفت سین
در بعضی نقاط ایران یک پیاله آب را با نارنجی داخلش، در سفره هفت سین می‌گذارند. دلیل این کار مبهم است، بعضی نارنج را نمادی از زمین گرد و معلق بودن ما در فضا می‌دانند، اما بشر مدت زیادی نیست که از موقعیت خود در فضا آگاه شده است. پس این نمی‌تواند نماد آب و نارنج باشد. بعضی هم نارنج را برای زیبایی و عطر خوش آن به سفره می‌آورند. که به مراتب منطقی‌تر است.
نوروز و سنت‌هایش از 3000 سال پیش تا امروز
پیش از ورود اسلام، دین اصلی مردم ایران زرتشتی بود و جشن‌های مردم یا برگرفته از این دین یا تحت تاثیر آن بودند. امروزه فقط چند نمونه از آن جشن ها پا برجاست. مثل نوروز، چهارشنبه سوری، یلدا، سیزده به در و در بعضی شهرها جشن سَده.
نوروز تاریخچه پر رمز و رازی دارد که ما در مقاله تاریخچه عید نوروز چیست؟ آن را مفصل توضیح داده‌ایم. ایرانیان همزمان با بیداری زمین از خواب زمستانی، سال خود را نو می‌کردند. به جا ماندن این‌گونه آیین‌ها، پس از هزارن سال لطفی است که شامل حال ما شده است. وظیفه تمام فارسی زبانان جهان، پاسداری از فرهنگ و آموختن آن به نسل بعدی است.
ما در فروشگاه اینترنتی دیباگران نوروزی پر از شادی و آرامش و سالی پر از برکت را برای تمامی شما آروز داریم.
